Tập trung dân chủ là nguyên tắc cơ bản trong tổ chức và hoạt động của Đảng cộng sản Việt Nam

Trên cơ sở những nguyên lý xây dựng chính đảng kiểu mới của giai cấp công nhân và thực tiễn hoạt động của Đảng, Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam do Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI thông qua quy định: "Đảng là một tổ chức chặt chẽ, thống nhất ý chí và hành động, lấy tập trung dân chủ làm nguyên tắc tổ chức cơ bản, thực hiện tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách, thương yêu đồng chí, kỷ luật nghiêm minh, đồng thời thực hiện các nguyên tắc: tự phê bình và phê bình, đoàn kết trên cơ sở Cương lĩnh chính trị và Điều lệ Đảng, gắn bó mật thiết với nhân dân, Đảng hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật”⁽¹⁾.

1. Bản chất của nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng

Theo Hồ Chí Minh: Dân chủ: “việc gì thì ai cũng được bàn, cũng phải bàn. Khi bàn rồi bỏ thăm, ý kiến nào nhiều người hơn thì được”. Tập trung: “Khi đã bỏ thăm rồi thì giao cho hội ủy viên làm, khi đó thì tất cả hội viên phải theo mệnh lịnh hội ấy” Người khẳng định: “Đảng tổ chức theo nguyên tắc dân chủ tập trung”⁽²⁾

Từ quan điểm của Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng ta và thực tiễn xây dựng Đảng cho thấy: Tập trung dân chủ là nguyên tắc quy định cách tổ chức, hoạt động của Đảng, trong đó, tập trung trên cơ sở dân chủ, dân chủ đi đôi với tập trung; đảng viên của Đảng bình đẳng về quyền và trách nhiệm; cơ quan lãnh đạo các cấp của Đảng do bầu cử lập ra; thực hiện tập thể lãnh đạo, cá nhân phục trách; công việc của Đảng được quyết định theo đa số; thiểu số phục tùng đa số; tổ chức Đảng cấp dưới phục tùng tổ chức đảng cấp trên; đảng viên phải chấp hành nghị quyết của Đảng…, nhằm vừa bảo đảm phát huy tính tích cực, sáng tạo của mọi tổ chức của Đảng và đảng viên, vừa bảo đảm sự thống nhất ý chí và hành động của Đảng.

Tính dân chủ trong Đảng thể hiện ở các nội dung: Đảng viên bình đẳng về quyền và nghĩa vụ, (mọi đảng viên đều được trực tiếp hoặc thông qua đại biểu tham gia mọi công việc của Đảng; không phân biệt địa vị, điều kiện tuổi tác, giới tính…). Công việc của Đảng được thảo luận và quyết định theo đa số, ý kiến thuộc về thiểu số được quyền bảo lưu. Cơ quan lãnh đạo của Đảng do bầu cử lập ra, phải báo cáo và thông báo tình hình hoạt động của cấp ủy.

Tính tập trung trong Đảng được thể hiện ở các nội dung sau: Đảng có một Cương lĩnh, Điều lệ và đường lối lãnh đạo thống nhất. Đảng có một trung tâm lãnh đạo thống nhất: là Đại hội Đại biểu toàn quốc của Đảng. Giữa hai kỳ Đại hội là Ban Chấp hành Trung ương - cơ quan chấp hành ý chí của Đại hội, thống nhất lãnh đạo toàn Đảng thực hiện nghị quyết của Đại hội. Đảng có kỷ luật thống nhất, bắt buộc đối với mọi thành viên, chấp hành Điều lệ Đảng, đường lối, Nghị quyết của Đảng, không có ngoại lệ. Thiểu số phục tùng đa số, cấp dưới phục tùng cấp trên, đảng viên phải chấp hành nghị quyết của Đảng.

Tập trung dân chủ là một nguyên tắc thống nhất, không tách rời, không đối lập giữa tập trung và dân chủ. Tập trung trên cơ sở dân chủ, dân chủ dưới sự chỉ đạo của tập trung. Tập trung trong Đảng là tập trung trí tuệ, tập trung lực lượng, tập trung thống nhất về ý chí và hành động...Tập trung dân chủ là nguyên tắc hướng tới sự tập trung, thống nhất, nhưng đó là sự tập trung trên cơ sở dân chủ, mọi quyết định đều phải được thảo luận trên cơ sở dân chủ, toàn bộ quá trình đi tới sự tập trung phải là một quá trình dân chủ. Tập trung không trên cơ sở dân chủ thì sẽ trở thành tập trung quan liêu, chuyên quyền, độc đoán. Dân chủ trong Đảng là quyền của mỗi đảng viên được phát huy trí tuệ, năng lực trực tiếp hoặc thông qua đại biểu tham gia mọi công việc của Đảng. Dân chủ phải dưới sự chỉ đạo của tập trung, đi tới tập trung (đi tới quyết định chung buộc mọi người phải tuân theo). Dân chủ mà không đi tới tập trung thì sẽ rơi vào tình trạng dân chủ vô tổ chức, hỗn loạn.

Tập trung càng cao thì dân chủ càng phải mở rộng và dân chủ càng mở rộng thì tập trung càng cao. Nếu tập trung càng cao mà dân chủ bị hạn chế thì tập trung đó trở thành tập trung quan liêu, hình thức hoặc độc đoán.  Nếu mở rộng dân chủ mà dẫn tới làm lỏng lẻo, suy giảm tập trung thì đó là dân chủ vô tổ chức, vô kỷ luật

2. Vì sao nói: “Tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản của Đảng Cộng sản Việt Nam?”

  Sở dĩ Đảng Cộng sản nói chung, Đảng Cộng sản Việt Nam nói riêng  coi tập trung dân chủ là nguyên tắc cơ bản trong tổ chức và hoạt động của Đảng xuất phát từ những cơ sở lý luận và thực tiễn sau:

Thứ nhất:Nguyên tắc tập trung dân chủ thể hiện bản chất của Đảng Cộng sản:

Đảng Cộng sản Việt Nam là đội tiền phong chiến đấu của giai cấp công nhân, nhân dân lao động và của cả dân tộc. Vì vậy, Đảng phải được tổ chức chặt chẽ, tập trung, thống nhất ý chí, hành động. Mặt khác, Đảng là liên minh tự nguyện của những người cùng chung chí hướng cộng sản, đấu tranh để xây dựng chế độ xã hội mới: Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn mình. Do đó, Đảng phải được tổ chức và hoạt động theo lối dân chủ nhằm đảm bảo phát huy mọi tiềm năng và tính tích cực sáng tạo của mọi tổ chức đảng và mọi đảng viên, có như vậy mới phù hợp với bản chất giai cấp công nhân và mục đích của Đảng. Xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ là xa rời bản chất của Đảng Cộng sản. 

 Thứ hai: Xuất phát từ yêu cầu nhiệm vụ lịch sử của Đảng

Nhiệm vụ lịch sử của Đảng Cộng sản: là lãnh đạo cuộc đấu tranh xóa bỏ áp bức, bóc lột, bất công, xây dựng thành công xã hội xã hội chủ nghĩa và tiến tới xã hội cộng sản chủ nghĩa. Đây là nhiệm vụ đó rất to lớn, mới mẻ, khó khăn, phức tạp. Đòi hỏi Đảng phải tổ chức dân chủ để phát huy mọi tiềm năng trí tuệ, tập hợp lực lượng của đảng viên và các tổ chức trong toàn Đảng. Mặt khác, nhiệm vụ lịch sử của Đảng phức tạp, quyết liệt, lâu dài, thường xuyên phải đối đầu với các thế lực thù địch luôn tìm mọi cách chống phá Đảng Cộng sản và chủ nghĩa xã hội. Vì vậy, Đảng lại phải được tổ chức một cách tập trung, với sự chặt chẽ, thống nhất về tổ chức và hoạt động, kỷ luật nghiêm minh mới đủ sức hoàn thành nhiệm vụ lịch sử đó.

Thứ ba:  Xuất phát từ kinh nghiệm lịch sử của phong trào cộng sản, công nhân quốc tế và hoạt động thực tiễn của Đảng Cộng sản Việt Nam: 

Thực tiễn cho thấy, với nguyên tắc tập trung dân chủ, nhiều Đảng Cộng sản đã xây dựng mình thành đội tiền phong chiến đấu có tổ chức chặt chẽ, vượt qua mọi khó khăn, thử thách khốc liệt, lãnh đạo cách mạng giành những thắng lợi to lớn.Tuy nhiên, cũng có Đảng Cộng sản cầm quyền đã dao động, từ bỏ nguyên tắc tập trung dân chủ: Công tác xây dựng Đảng của Đảng Cộng sản Liên Xô và các Đảng Cộng sản cầm quyền ở Đông Âu trước đây cho chúng ta bài học sâu sắc: lơi lỏng, xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ dẫn đến Đảng suy yếu, khó khăn, thậm chí tan rã vào cuối thập niên 80, đầu thập niên 90 của Thế kỷ XX.

Trong hơn 92 năm lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn coi trong công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng. Trong đó, nhờ được tổ chức theo nguyên tắc tập trung dân chủ, Đảng ta đã có đủ sức mạnh lãnh đạo cách mạng Việt Nam thành công và ngày càng phát triển. Với kinh nghiệm và bản lĩnh chính trị vững vàng, Đảng Cộng sản Việt Nam vẫn khẳng định tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản của Đảng. Mọi mưu toan xa rời, phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng đều bị phê phán, ngăn chặn. Mọi thành công hoặc thất bại trong cuộc đấu tranh để xây dựng tổ chức, thực hiện mục đích của Đảng, đều tùy thuộc vào nhận thức và hành động đúng hay không đúng nguyên tắc tập trung dân chủ trong tổ chức, sinh hoạt và hoạt động lãnh đạo của Đảng.

Thứ tư: Nguyên tắc tập trung dân chủ bảo đảm cho sự thống nhất về tư tưởng và chính trị của Đảng Cộng sản được củng cố bằng sự thống nhất về tổ chức. Nguyên tắc tập trung dân chủ chỉ đạo mọi hoạt động, xây dựng tổ chức, sinh hoạt và lãnh đạo của Đảng; chi phối các nguyên tắc tổ chức và hoạt động khác của Đảng. Đây là nguyên tắc cơ sở vì khi mỗi tổ chức Đảng và đảng viên có nhận thức đúng đắn và thực hiện nghiêm chỉnh nguyên tắc tập trung dân chủ thì sẽ tạo tiền đề để thực hiện các nguyên tắc khác. Ngược lại, nếu nguyên tắc tập trung dân chủ không được tuân thủ nghiêm chỉnh thì không thể thực hiện được các nguyên tắc khác trong tổ chức và hoạt động của Đảng.

Từ những nhận định và phân tích trên đây cho ta thấy, bảo vệ và kiên trì nguyên tắc tập trung dân chủ trong xây dựng tổ chức và hoạt động của Đảng luôn luôn là nhiệm vụ sống còn của Đảng, không thể coi nhẹ.

3. Những giải pháp để thực hiện tốt nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng giai đoạn hiện nay

Từ thực tiễn hoạt động của Đảng ta cho thấy, để thực hiện tốt nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng hiện nay, chúng ta cần thực hiện đồng bộ và hiệu quả các giải pháp sau:

Một là: Thường xuyên tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên về nguyên tắc tập trung dân chủ: Cần phải làm rõ nội dung, yêu cầu của nguyên tắc tập trung dân chủ trong tình hình mới. Đấu tranh chống những luận điệu xuyên tạc, phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ. Mục đích: để các cấp ủy Đảng và đảng viên hiểu đúng, thực hiện đúng về nguyên tắc tập trung dân chủ nhằm không ngừng nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của tổ chức Đảng. Đồng thời nhận biết được và tích cực đấu tranh chống các luận điệu xuyên tạc về nguyên tắc tập trung dân chủ.

Hai là, mỗi cấp ủy đảng cơ sở và mỗi chi bộ phải xây dựng và thực hiện đúng quy chế làm việc. Quy chế làm việc phải bảo đảm quán triệt, cụ thể hóa nguyên tắc tập trung dân chủ cho từng lĩnh vực, từng mặt công tác xây dựng Đảng. Mở rộng dân chủ đi đôi với củng cố, tăng cường kỷ cương, kỷ luật trong Đảng: Xây dựng các thiết chế, cơ chế cho phép phát huy thật sự mạnh mẽ dân chủ, trước hết là bảo đảm thực hiện các quyền của đảng viên, nhất là quyền được thảo luận, chất vấn, phê bình, thông tin, bảo lưu ý kiến. Đồng thời với mở rộng dân chủ phải củng cố, tăng cường kỷ cương, kỷ luật trong Đảng. Mọi tổ chức đảng và đảng viên phải thực hiện nhiệm vụ chấp hành chỉ thị, nghị quyết của Đảng, nói và làm theo nghị quyết của Đảng. Trong thực tế, các cấp ủy Đảng tuyệt đối tránh việc vi phạm quyền dân chủ của đảng viên, nhất là trong sinh hoạt, để tránh phát sinh tư tưởng; dễ bị các phần tử thù địch lợi dụng để tuyên truyền chống phá. Mặt khác, phải không ngừng tăng cường kỷ cương, kỷ luật trong Đảng; không để tình trạng dân chủ quá trớn, vô chính phủ.

Ba là: Thực hiện nghiêm túc chế độ tập thể lãnh đạo đi đôi với cá nhân phụ trách. Thể chế hóa thành các quy chế, quy định cụ thể về tổ chức, lề lối làm việc, trách nhiệm của tập thể, cá nhân để vừa giữ vững chế độ lãnh đạo tập thể, vừa tăng cường mạnh mẽ trách nhiệm cá nhân. Tập trung làm rõ trách nhiệm cá nhân, quy định rõ thẩm quyền và trách nhiệm của người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng và cơ quan, đơn vị.

Bốn là: Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ. Xử lý nghiêm minh, kịp thời những đảng viên, tổ chức đảng vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ.

Năm là: bản thân mỗi đảng viên cần phát huy tính đảng, tính gương mẫu, tự giác, dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám đột phá, dám chịu trách nhiệm trong thực thi công vụ và trong các quan hệ của mình cũng như tự giác, nghiêm túc thực hiện tự phê bình và phê bình. Nghiêm chỉnh chấp hành kỷ luật của Đảng, kỷ cương hành chính, kỷ luật phát ngôn, bí mật nội bộ. Có cơ chế giám sát và biện pháp xử lý tình trạng “trong nhà chưa tỏ, ngoài ngõ đã tường”, làm nghi ngờ, mất đoàn kết nội bộ.

Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng khẳng định quan điểm chỉ đạo: “Kiên định và vận dụng, phát triển sáng tạo Chủ nghĩa Mác - Lênin, kiên định mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, kiên định đường lối đổi mới; kiên định các nguyên tắc xây dựng Đảng để xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa”⁽³⁾. Tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản, là cơ sở bảo đảm hàng đầu để giữ vững bản chất cách mạng và vai trò lãnh đạo của Đảng ta. Nắm vững và thực hiện nghiêm nguyên tắc tập trung dân chủ là một bảo đảm quan trọng để xây dựng tổ chức cơ sở đảng trong sạch, vững mạnh cả về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức, góp phần củng cố, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của các tổ chức đảng trong thời kỳ mới. Việc nhận thức không thấu đáo, thực hiện không nghiêm túc nguyên tắc này không chỉ làm tổn hại đến vị thế, sức mạnh của Đảng, mà còn là một trong những căn nguyên dẫn đến sự thoái hóa, biến chất của cán bộ, đảng viên./.

Chú thích:

(1). Hồ Chí Minh toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Sự thật, H.2011, t 2, Tr.335.

(2). Đảng Cộng sản Việt Nam, Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam, NXB. Chính trị quốc gia, H 2011, tr.5.

(3). Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, NXB. Chính trị quốc gia, H 2021, Tập 1, tr 109.

 

Nguyễn Đắc Thu

Trường Chính trị Nguyễn Văn Cừ